nhà thơ Nguyễn Quang Thiều – nạn nhân của một nền văn học tâng bốc * mặc lâm

Chương trình Văn Học Nghệ Thuật hôm nay Mặc Lâm trình bày sự kiện một nhà thơ tài năng nhưng khi thơ của ông được đem ra tâng bốc lại trở thành một thảm họa cho chính nhà thơ và sự kiện này nói lên khá nhiều sinh hoạt hiện nay của Hội Nhà văn Việt Nam.

Theo tin của báo Thanh Niên, ngày 28 tháng 6 vừa qua Viện Văn học Việt Nam đã tổ chức một buổi hội thảo với chủ đề “Tọa đàm thơ hiện đại và Nguyễn Quang Thiều”. Cuộc hội thảo này có gần 30 bài tham luận được đóng góp với các bài viết về “thơ hiện đại Việt Nam” trong đó khá nhiều bài bàn về thơ Nguyễn Quang Thiều.

lộ liễu, sáo rỗng

Một buổi hội thảo văn học như vậy thật cần thiết cho sinh hoạt văn chương. Nếu tổ chức nghiêm túc sẽ tạo cơ hội cho các nhà phê bình lý luận văn học và người sáng tác có cơ hội gặp gỡ và trao đổi kinh nghiệm, quan điểm cũng như khuynh hướng sáng tác đương đại để cỗ xe văn học không bị lạc lối. Tuy nhiên vấn đề đáng quan ngại ở đây là người viết tham luận tỏ ra non tay trong việc khen thơ của Nguyễn Quang Thiều mặc dù ông là nhà thơ từng có những bài thơ hay trong sự ngiệp sáng tác.

Ông Hữu Thỉnh, trong tư cách Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đã có những câu khen tụng bị nhiều người bỉ thử. Ông viết: “(Nguyễn Quang Thiều) tạo ra trường thẩm mỹ mới, khước từ mọi sự véo von nhễ nhại, du dương tội nghiệp, Nguyễn Quang Thiều huy động tối đa những ngẫu nhiên. Nguyễn Quang Thiều là người cộng hưởng được cả thông tin, cảm xúc, tranh luận, bình luận… Chính vì vậy thơ Nguyễn Quang Thiều phồn thực, đa chiều, "xôm tụ"...

Còn nhà phê bình Văn học Nguyễn Đăng Điệp ca tụng Nguyễn Quang Thiều lộ liễu và sáo rỗng đến mức nhà báo Phạm Viết Đào cho rằng “Nguyễn Đăng Điệp mang một lô xếch xông các thứ "mũ, hia, quần áo, đồ trang sức" sang trọng... từ đâu về chất chồng khoác vào, trang sức cho thơ của Thiều, chứ không phải tự Thơ của Thiều toát lên điều Nguyễn Đăng Điệp đánh giá”.

"Nguyễn Quang Thiều tạo ra trường thẩm mỹ mới, khước từ mọi sự véo von nhễ nhại, du dương tội nghiệp, Nguyễn Quang Thiều huy động tối đa những ngẫu nhiên… Chính vì vậy thơ Nguyễn Quang Thiều phồn thực, đa chiều, "xôm tụ"...". CT Hội NVVN Hữu Thỉnh

Một bài viết của Nguyễn Quyến trong đó có đoạn mạnh mẽ tuyên xưng rằng Nguyễn Quang Thiều đã đi sau Nguyễn Du và thành công trong việc tác động mỹ cảm của người đọc Việt Nam: “Nhưng tôi khẳng định rằng sự đóng góp lớn lao nhất của tập thơ Sự mất ngủ của lửa không chỉ đối với thơ ca hiện đại nói riêng mà nó còn tác động nhiều đến mỹ cảm của người Việt hiện đại. Thường thường, sự cảm nhận nghệ thuật theo thói quen cũ vẫn còn biểu hiện rất rõ ở đa số chúng ta”.

Bài này đăng trên tờ Nghệ thuật mới vốn là phụ trương của báo Người Hà Nội do Nguyễn Quang Thiều và tác giả phụ trách, đã đẩy vấn đề tới chỗ không thể không nói: Người ta ca tụng Nguyễn Quang Thiều vì ông là Phó chủ tịch đương nhiệm của Hội nhà văn Việt Nam.

Tất cả những lời khen vừa nêu chỉ là một phần rất nhỏ trong toàn bộ các bài viết dài hàng chục ngàn chữ với mục đích đánh bóng tên tuổi của một nhà thơ đang làm việc trong ban chấp hành Hội Nhà văn. Tuy nhiên nhà thơ nạn nhân Nguyễn Quang Thiều không vì thế mà được trọng vọng hơn nếu không muốn nói là ngược lại.

Trong lĩnh vực văn chương nghệ thuật lời khen không phù hợp hay sáo rỗng là cách giết chết tài năng. Trong trường hợp này không những người được khen mang tiếng mà người khen cũng không thoát được búa rìu dư luận khi họ không đủ khả năng để viết một lời khen cho đúng nghĩa với nội hàm thi ca, vốn đòi hỏi kiến thức uyên bác về các trào lưu văn học thế giới để có những nhận xét tế vi mà người viết văn không thể làm được.

Vì vậy thế giới mới xuất hiện giới phê bình văn học.

vô bổ, thất vọng

Trong tinh thần tìm hiểu thêm nội dung sự việc, Mặc Lâm mời nhà phê bình và nghiên cứu văn học InraSara trao đổi một vài vấn đề có liên quan đến nhà thơ Nguyễn Quang Thiều cũng như biến cố tai hại này đối với nhà thơ.

Mặc Lâm: Thưa anh, trong các tâng bốc quá mức đối với nhà thơ Nguyễn Quang Thiều thì nhà thơ Hoàng Hưng cho rằng “Nguyễn Quang Thiều, khi lúc đầu mới cách tân thơ cũng nhiều người chê bôi, nhưng khi anh ấy có địa vị một chút trong Hội Nhà văn thì lại được đề cao”. Phải chăng Nguyễn Quang Thiều chỉ là một nạn nhân của thói tâng bốc nịnh bợ xuất hiện ngày một nhiều trong hội Nhà văn Việt Nam?

InraSara: Đó là nhận định chưa công bằng với Nguyễn Quang Thiều. Từ Sự mất ngủ của lửa đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1993, sự “cách tân” thơ Nguyễn Quang Thiều đã gây nên dư luận hai chiều, cả khen lẫn chê, chứ không chỉ “nhiều người chê bôi”. Như vậy, nhà thơ này không phải “được đề cao” chỉ khi “có địa vị một chút trong Hội Nhà văn”, mà là trước đó, ở mức độ vừa phải. Chỉ khi rục rịch Tọa đàm khoa học “Thơ Việt Nam hiện đại và Nguyễn Quang Thiều” từ đầu tháng 6-2012, sự “đề cao” mới rộ lên. Chẳng những đề cao mà là tụng ca, tụng ca thành một cao trào bất bình thường. Ngay tại diễn đàn được coi là hàn lâm nhất là Viện Văn học.

Không ít người đã dị nghị. Từ dị nghị đến công phá, công phá cả khía cạnh ngoài văn học. Vô hình chung, Nguyễn Quang Thiều trở thành nạn nhân lúc nào không hay. Tôi không biết anh Thiều có nhận ra như vậy không.

Mặc Lâm: Hai mươi năm trước thì nhiều người đã cho rằng thơ của Nguyễn Quang Thiều là một “hiện tượng”. Có chậm quá hay không khi đưa ra nhận định này trong không gian thơ u ám đầy bất trắc hiện nay?

InraSara: Quá chậm nữa là đằng khác. Chuyện xảy ra từ 20 năm trước rồi. Từ Sự mất ngủ của lửa in năm 1992 đến Bài ca những con chim đêm xuất bản năm 1999, Nguyễn Quang Thiều đã hình thành một giọng thơ riêng, không thể nói là không độc đáo. Thế nhưng một hiện tượng đúng nghĩa khi nó mới xuất hiện, và nhà phê bình phát hiện và gọi tên nó. Đằng này khi kêu một nhà thơ đã qua 30 năm chữ nghĩa là một hiện tượng, dễ bị cho là nói theo. Nhất là trong không gian thơ đầy u ám, bất trắc như hiện nay.

Mặc Lâm: Nhà phê bình văn học Nguyễn Đăng Điệp cho rằng “cách tân” của Nguyễn Quang Thiều có hơi hướm của thơ miền Nam nhiều chục năm trước? Nhận xét này theo anh có điểm nào chưa thỏa đáng?

InraSara: Chẳng những hơi hướm thôi, mà còn đi sau rất lâu. Thế nào đi nữa, muốn đánh giá nghiêm túc một sự kiện hay tác giả văn học, cần phải có cái nhìn toàn cảnh. Gần 40 năm sau khi đất nước thống nhất, văn học hiện đại Việt Nam đã không nhận được cái nhìn toàn cảnh kia. Nên mọi đánh giá đều thiếu khuyết và bất cập.

Trước hết, có thể nói hầu hết tác giả thơ miền Nam còn chưa được xuất hiện công khai trong nước, nói chi việc ghi nhận công bằng đóng góp của thế hệ thơ đầy tài năng này.

Thì đã vậy, đành vậy. Thế thơ của Nhóm Nhân văn - Giai phẩm đứng ở đâu? Người ta đã đánh giá họ đúng mức chưa? Nếu nói cách tân, nhóm thơ này đã cách tân từ những năm 60 rồi. Người ta không ghi nhận thành tựu đó. Mãi 30 năm sau, khi tác phẩm họ được xuất bản công khai, người ta vẫn cứ muốn đẩy họ về phía tối.

Không nói đâu xa, đi trước Nguyễn Quang Thiều một bước, vài nhà thơ “thời chống Mỹ” đã làm cuộc phá rào ngoạn mục. Nguyễn Duy phản biện xã hội qua hai tập thơ sáng giá: Nhìn từ xa… Tổ quốc và Kim mộc thủy hỏa thổ. Hay Thanh Thảo với Khối vuông Rubic và Từ một đến một trăm thể hiện tư duy nghệ thuật khác lạ. Hoặc người cùng thế hệ như Dương Kiều Minh ở tập Củi lửa với nhiều “cách tân” khá thành công ba năm trước đó.

Cần có cái nhìn toàn cảnh trong tiến trình phát triển thơ Việt: trước và sau 75, Bắc và Nam, trong nước và hải ngoại, chính thống và phi chính thống… mới mong có được sự đánh giá công bằng. Còn chưa thì, “đổ” hết tính mở đường cách tân thơ Việt cho Nguyễn Quang Thiều là một bất cập tai hại.

"Ngoảnh lại một năm văn học, hay hội thảo đánh giá một sự kiện văn học, một tác giả là cần thiết. Nhưng với không khí oi ả tình hình thời sự hôm nay, nó như thể một lẩn tránh, hơn nữa - một lạc đề. Thật vô bổ. Vô bổ, nên đáng thất vọng". InraSara

Mặc Lâm: Nếu nói thơ Nguyễn Quang Thiều thiếu chất trẻ và bứt phá cái hợp lý để tìm tính phi lý trong cấu trúc thơ của các nhà thơ Bùi Chát, Lý Đợi, Phan Bá Thọ anh có hoàn toàn đồng ý?

InraSara: Tôi xin nói ngay là thơ hậu hiện đại của Bùi Chát, Lý Đợi, Phan Bá Thọ không có gì là phi lí cả. Nó rất thực, cái thực rất đời thường. Nó không từ nan bất kì thủ pháp nào, cả cổ điển lẫn hiện đại. Tinh thần phi tâm hóa ở mọi bộ phận của loại thơ này đã ít nhiều gây khó chịu với người tiếp nhận. Bởi nó xa lạ với mọi loại thơ trước đó. Còn cấu trúc thơ của Nguyễn Quang Thiều thì khác. Nó rơi rớt từ tượng trưng, ít nhiều lấn sân siêu thực và nhất là hiện đại. Nó tiếp nhận rất nhiều từ những người đi trước. Không vấn đề gì cả.

Sau đó anh đã cố gắng vượt thoát nhưng đã không thể.

Mặc Lâm: Sân thơ hậu hiện đại có chỗ nào cho Nguyễn Quang Thiều bày hàng của mình hay không và nếu không thì tại sao?

InraSara: Tôi nói Nguyễn Quang Thiều không thể. Và anh đã không thể. Dù anh rất “cố gắng” vận dụng vài thủ pháp hậu hiện đại ở Cây ánh sáng và Lò mổ. Nguyễn Quang Thiều cứ mắc kẹt ở bên kia bờ hiện đại. Mắc kẹt và rớt lại phía sau. Anh vẫn còn đầy nghiêm cẩn, nghiêm cẩn đến nghiêm trọng. Tâm tính với tâm thức đó cản ngăn nhà thơ biết cười vào mấy nỗi nghiêm trang, nghiêm nghị, do đó anh không thể đưa thơ tiếp cận chất humor - humor hậu hiện đại. Như Nguyễn Thị Hoàng Bắc, Nguyễn Hoàng Nam, Đỗ Kh. trước đó hay Phan Bá Thọ, Bùi Chát, Lê Vĩnh Tài sau này.

Đó là chưa nói Nguyễn Quang Thiều xu hướng hướng tâm, từ thái độ thơ cho đến sinh hoạt nghệ thuật. Cho nên không thể đòi hỏi Nguyễn Quang Thiều hậu hiện đại, như vài người viết phê bình đã cố tình đẩy anh về phía xa xôi ấy. Hướng tâm, Nguyễn Quang Thiều không thể không né tránh các vấn đề thời sự cộm, cái cộm khả năng va chạm cơ chế mà anh là một bộ phận khôn rời.

Một nhà thơ còn escape from freedom thì vời xa cả vực thẳm với hậu hiện đại.

Mặc Lâm: Hiện tượng tranh cãi này tuy bề mặt khá văn học nhưng hình như có cái gì đó có vẻ làm dáng và cố đánh bóng một chủ đề đã cũ. Trong không khí oi ả của tình hình thời sự hôm nay điều này có làm cho người đọc thơ cảm thấy thất vọng hay không?

InraSara: Ở đây hoàn toàn thiếu không khí tranh luận văn học lành mạnh. Bên (chính thống) thì tụng ca, bên kia thì tìm cách vùi dập. Đây là căn bệnh khó chữa trị của phê bình Việt Nam mấy mươi năm qua. Trong tiểu luận “Điểm danh 10 căn bệnh phê bình văn học Việt Nam hôm nay”, tôi đã một lần nêu chúng ra và phân tích. Nhưng đến nay căn bệnh vẫn chưa có dấu hiệu thuyên giảm. Nó biến thành hội chứng mãn tính khó chữa trị.

Đó là điều rất đáng thất vọng.

Người ta trốn tránh thời sự nóng bỏng của xã hội để làm một điều gì đó gần như là vô bổ. Nói thế không phải là đừng làm gì cả với sự kiện văn chương đương đại. Ngoảnh lại một năm văn học, hay hội thảo đánh giá một sự kiện văn học, một tác giả là cần thiết. Nhưng với không khí oi ả tình hình thời sự hôm nay, nó như thể một lẩn tránh, hơn nữa - một lạc đề. Thật vô bổ. Vô bổ, nên đáng thất vọng.

Mặc Lâm: Xin cám ơn anh

----------------------------

ML. biên tập viên RFA